Hoogbegaafdheid is geen garantie op succes en veel hoogbegaafde volwassenen voelen zich vaak al hun hele leven ‘anders’. Je vermoedt wel dat je bijzondere gaven hebt, maar toch kun je worstelen met jezelf en met je omgeving. Je ervaart onbegrip op je werk, raakt regelmatig in conflict of hebt moeite met relaties. Als je er op volwassen leeftijd achter komt dat je hoogbegaafd bent, dan vallen veel puzzelstukjes op hun plaats en gaat er een nieuwe wereld voor je open. Je beseft dat er meer mensen zoals jij zijn.

In ons boek Hoogbegaafde volwassenen, zet je gaven intelligent en positief in behandelen we vragen die hoogbegaafden zichzelf vaak stellen.

• Waarom voel ik me zo anders?
• Waarom hebben anderen kritiek op mij?
• Waarom ben ik zo eenzaam?
• Waarom worden mijn ideeën niet begrepen?
• Waarom heb ik geen opleiding afgemaakt, terwijl ik dat wel zou kunnen?
• Waarom heb ik zo vaak conflicten?
• Waarom heb ik nergens zin in?

De vraag ‘Waarom voel ik me zo anders?’ komt al jong op, bijvoorbeeld wanneer hoogbegaafden op school ervaren dat ze anders reageren dan andere kinderen. Ze voelen zich ook anders, vertellen ze. Maar wat dat anders dan is, dat weten ze vaak niet precies uit te leggen. ‘Je past er niet tussen’ zegt Peter Riezebos bijvoorbeeld in een radio-interview naar aanleiding van zijn boek Van mavo tot Harvard.

De vraag kan ook in latere leeftijdsfasen opkomen, bijvoorbeeld wanneer je merkt vaak buiten de groep te vallen, of steeds het gevoel hebt verkeerd te reageren of niet met anderen kunt meepraten omdat je niet weet waar ze het over hebben. De vraag: ‘waarom voel ik mij zo anders’ verdwijnt overigens wanneer je meer weet over je eigen hoogbegaafdheid. Het gevoel anders te zijn, een niet nader aan te duiden gevoel, verdwijnt niet echt, maar je kunt het beter plaatsen door toegenomen zelfkennis, betere copingstrategieën (manieren waarop je met een situatie omgaat) en een positievere duiding van het anders zijn. Een variant van het ‘anders’ voelen is het zich ‘raar’ voelen.

In een lezing vertelde Noks Nauta het volgende. ‘Ik heb me altijd een beetje raar gevoeld’, zo vertel ik vaak aan psychologen en andere professionals over mijn hoogbegaafd zijn. Niet gek, of verkeerd of slecht, maar een beetje raar. Ik wist dat ik anders was dan veel mensen in mijn omgeving, maar wat dat rare was, wist ik niet. Toen ik 52 was, ik al een arbeidsconflict achter de rug had en er een tweede dreigde aan te komen, kwam ik toevallig de term ‘hoogbegaafd’ weer eens tegen. Al eerder in mijn leven kwam die langs, bijvoorbeeld via testjes in het blad ‘Het Beste’, via een vriendin die Mensalid was en mij daar ook graag bij wilde hebben. En anderen die beweerden dat ik toch wel ‘erg slim’ was. Zelf zag ik dat niet. Ik was mijn eigen norm en ik was ‘gemiddeld’, zo meende ik. Hoogbegaafden, dat waren mensen als Einstein en zo. Met name mannen die hele ingewikkelde dingen bedachten. Mensen die hele bijzondere uitvindingen deden en moeilijke formules konden bedenken. Ik had inmiddels wel twee studies afgerond, maar dat kon toch iedereen? Gewoon een kwestie van ervoor werken.’

Hoe zet ik mijn hoogbegaafdheid positief in op mijn werk?

We zien veel succesvolle hoogbegaafden die in allerlei werkgebieden actief zijn. In de kunst, politiek, wetenschap, bedrijfsleven, waar niet eigenlijk? De uitzonderlijke capaciteiten van hoogbegaafden, zoals hun analytisch vermogen, creativiteit en gedrevenheid, kunnen hen brengen tot geweldige prestaties. We weten ook dat de eigenschappen van hoogbegaafdheid geen garantie op succes zijn. We zien namelijk ook veel knelpunten bij hoogbegaafden in relatie tot hun werk, waardoor ze hun talenten niet kunnen inzetten en soms zelfs geheel uitvallen. Werk is voor alle volwassenen een belangrijk deel van hun leven. In tijd, maar ook in contacten en vooral in zingeving, zeker voor hoogbegaafden. Daarom besteden we Hoogbegaafde volwassenen veel ruimte aan een hoofdstuk over hoogbegaafden en werk.

We gaan eerst kort in op de vraag wat geschikt werk is voor hoogbegaafden, hoewel daar niet één antwoord op te geven is. Daarna beschrijven we een aantal bekende gevolgen van niet-passend werk, zoals we daarover van veel hoogbegaafden hoorden: burn-out en verveling of zelfs bore-out; vervolgens presenteren we enkele resultaten uit een onderzoek naar hoogbegaafden zonder werk. De daarop volgende paragraaf behandelt onderzoeken naar werkbeleving van hoogbegaafden. We geven je de basisprincipes van de positieve psychologie omdat je deze volgens ons goed kunt inzetten om naar jouw werksituatie te kijken. Daarbij hoort ook het begrip duurzame inzetbaarheid dat tegenwoordig veel wordt gebruikt. We vertellen welke organisatiecultuur geschikt is voor hoogbegaafden en wat goede leidinggevenden voor hoogbegaafden zijn. Het begrip ‘ondernemerschap’ komt aan de orde en we geven aan dat je ook ‘onconventionele wegen’ kunt bewandelen.

Op basis van onderzoek onder een grote groep werkende hoogbegaafden in Nederland zijn twee rapporten gepubliceerd onder de titel Werkbeleving van hoogbegaafde werkers (Reijseger, Peeters et al., 2013, 2014). Aan de eerste meting deden 1250 en aan de tweede zo’n 860 hoogbegaafden mee.

Werkende hoogbegaafde volwassenen geven in het algemeen een heel positief beeld van hun werkbeleving. Zij hebben het gevoel goed aan te sluiten bij hun organisatie en hun werk, ervaren weinig conflict tussen werk en privé, zijn bevlogen en over het algemeen niet enorm gestrest of verveeld. Zij kunnen prima voldoen aan hun taakeisen.

Verschillen tussen hoogbegaafden in loondienst en zzp’ers

Opvallend zijn de verschillen tussen hoogbegaafden die (deels) in loondienst werken en degenen die als zelfstandigen werken (zzp’ers). De laatste groep is veel tevredener over de aansluiting met hun werk dan de hoogbegaafden in loondienst en is veel bevlogener. Gemiddeld genomen is de hoogbegaafde werkende redelijk bevlogen. Hoogbegaafden in loondienst blijken echter beduidend minder bevlogen te zijn dan de gemiddelde Nederlandse werknemer. De zelfstandige hoogbegaafde daarentegen is juist meer bevlogen dan de gemiddelde Nederlandse werknemer.

Onder de onderzochte hoogbegaafden wordt burn-out gemiddeld genomen weinig ervaren, maar ze zijn, op de hoogbegaafde zzp’ers na, wel een stuk cynischer dan de gemiddelde Nederlandse werknemer. Bovendien ervaren hoogbegaafden in loondienst meer uitputting op en door het werk. Omdat cynisme en uitputting kernindicatoren zijn van burn-out, doet dit vermoeden dat de kans op burn-out onder hoogbegaafde werkenden veel hoger is dan gemiddeld bij de Nederlandse beroepsbevolking.

Ook potentiële werkgerelateerde verveling onder hoogbegaafde werkers moet serieus worden genomen, aangezien zij eerder op hun werk uitgekeken zijn dan de gemiddelde Nederlandse werkende: 37% van de hoogbegaafden in dit onderzoek gaf aan te zijn uitgekeken op hun werk. Hoogbegaafden scoren ook significant hoger op vragen over verveling dan de gemiddelde Nederlandse beroepsbevolking. Bovendien zegt het overgrote deel, variërend van 50% tot ruim 80% (afhankelijk van het dienstverband) meer aan te kunnen dan er van hen gevraagd wordt en vindt 50 tot 60% van de hoogbegaafde werkers zichzelf geschikt voor een hogere functie.

De verschillen tussen hoogbegaafden en de Nederlandse beroepsbevolking komen het meest duidelijk tot uitdrukking in de meting van de tevredenheid met het werk (arbeidssatisfactie). Die is bij zzp’ers met meerdere opdrachtgevers duidelijk het hoogst. Persson (2009) verrichtte onderzoek onder 287 Mensaleden in Zweden en vond dat degenen die hun eigen bedrijf startten of in leidinggevende posities zaten, het meest tevreden waren over hun werk en carrière.

De paradox van excellentie

Vader en dochter DeLong (2011) beschrijven een interessante observatie van zo’n zeshonderd professionals die ze vanuit hun praktijk als consultant en psychiater in (bij elkaar opgeteld) 35 jaar zagen. Ook hier menen we dat er overlap is tussen de professionals die zij beschrijven en zoals wij mensen met kenmerken van hoogbegaafdheid zien. Ze noemen hun observatie ‘De paradox van excellentie’.

Ze schrijven: ‘Waarom is het dat zo veel slimme, ambitieuze professionals minder productief en tevreden zijn dan ze zouden moeten of kunnen zijn? Waarom voelen zo velen van hen hun stijgende lijn tot een plateau afvlakken? In onze ervaring laten top-presteerders uit angst over hun presteren hun vooruitgang in gevaar brengen. Omdat ze gewend zijn dat dingen hen makkelijk af gaan, lijken ze weg te kruipen voor opdrachten die hen werkelijk zullen testen en hen verplichten om nieuwe vaardigheden te leren. Ze hebben hun succesvolle reputatie te beschermen, dus in plaats van risico te omarmen, duiken ze onder en sluiten ze zich op in routines – ten koste van de persoonlijke groei.

We hebben dit keer op keer gezien bij leidinggevenden en managers die we hebben begeleid, zo’n 600 professionals in bij elkaar opgeteld 35 jaar. Veel high-performers doen liever het verkeerde goed dan het juiste slecht. En als ze zichzelf in de problemen bevinden zijn ze vaak niet bereid om dat toe te geven, zelfs niet aan zichzelf, en weigeren ze om de hulp die ze nodig hebben te vragen.’

Vader en dochter DeLong beschrijven professionals die vastliepen doordat ze angstig zijn en geen nieuwe uitdagingen aangaan. Die groep die zij beschrijven overlapt ons inziens met de groep hoogbegaafden wat betreft de kenmerken relatief hoger opgeleid en bevlogen. Toch is de verklaring van deze auteurs dat het deze mensen altijd te gemakkelijk is afgegaan en dat ze daarom niet verder komen, ons te eenvoudig en te beperkt. Wij denken dat het in elk geval bij hoogbegaafden veel complexer is. Er zijn veel verschillende kenmerken van hoogbegaafdheid die afzonderlijk en in combinatie kunnen leiden tot vastlopen. Ook het je niet bewust zijn van je eigen hoogbegaafdheid is een belangrijke factor.

Noks Nauta en Rianne van de Ven

Dit artikel is gebaseerd op Hoogbegaafde volwassenen, zet je gaven intelligent en positief in, dat verkrijgbaar is bij bol.com.

Noks Nauta is arts, psycholoog en bestuurslid IHBV. Ze doet onderzoek naar hoogbegaafdheid, schrijft hierover en geeft trainingen en workshops aan hoogbegaafden en aan professionals.

Rianne van de Ven heeft een coachpraktijk voor hoogbegaafde volwassenen en is voorzitter IHBV. Haar levensmissie is het bevorderen van de emancipatie van hoogbegaafde volwassenen.